Onrecht omwille van kleur, geslacht, gender, handicap… willen uitroeien, daar kan je niet tegen zijn, zou je denken. En toch leidt woke – want daarover hebben we het – tot verhitte discussies en verwijten over en weer. De voor- en tegenstanders lijken elkaar steeds minder te (willen) begrijpen. Waarom lokt de woke-cultuur zulke heftige reacties uit? En wordt de samenleving er rechtvaardiger door? We vroegen het aan socioloog Walter Weyns, auteur van het boek ‘Wie, wat, woke?’.
‘Woke komt van be awake, wees wakker. Het werd bijna honderd jaar geleden al gebruikt in de VS’, legt Walter Weyns de oorsprong van de term uit. ‘In de jaren zestig van vorige eeuw waarschuwden Afro-Amerikanen elkaar zo voor allerlei zaken, maar vooral voor witte mensen. “Let op. Ze zitten vol vooroordelen en voor je het weet, word je gediscrimineerd.” Met de dood van George Floyd waaiden de Black Lives Matter-protesten in 2020 over naar onze contreien. Het waren niet de eerste tekenen van woke bij ons, maar op die schaal en onder die noemer was het een ijkpunt.’
Witte cisman
Intussen breidt het actieterrein van de woke-cultuur zich uit. #MeToo, standbeelden van koning Leopold II, het zwartepietendebat, de eisen vanuit de LGBTQIA+-gemeenschap, uitzendingen van De Kampioenen, onze taal, de klimaatzaak… Woke is alomtegenwoordig op het maatschappelijk forum.
‘Een echte beweging – zoals de arbeidersbeweging, zwarte burgerbeweging of feminisme – kan je het niet noemen’, zegt Weyns. ‘Er is geen manifest met duidelijke visie en doel waar woke voor staat en er zijn ook geen leiders of woordvoerders. De lading onder de vlag van woke zit vol interne tegenstrijdigheden. Zo is de vraag om erkenning van traditionele moslims en die van transpersonen moeilijk te verzoenen, om dat voorbeeld maar te noemen.
Wat woke-mensen bindt, is dat ze opkomen voor groepen die achterstelling ervaren én hun gemeenschappelijke mikpunt. Dat zijn personen die machtsposities bekleden en daar in de geschiedenis altijd de voordelen van hebben genoten: witte cismannen (mannen die als man zijn geboren en zo door het leven gaan, red.). De pijlen richten zich niet zozeer op de witte cisman als persoon, maar tegen de voorrechten die hij heeft, als drager van een aantal kenmerken.’
LEES OOK > Van ‘Huh?’ naar ‘Aha!’: de betekenis achter LGBTQI+
Taal onder morele loep
‘Ongelijkheid zit verweven in onze instellingen – onderwijs, de arbeidsmarkt, huurmarkt… daar heeft woke zonder meer een punt’, gaat Weyns verder. ‘Lijsten van Nobelprijswinnaars, historische figuren enzovoort kleuren mannelijk en wit. Wat die mannen dachten en schreven is onvermijdelijk voor minstens een deel gekleurd door hun positie in de wereld en blind voor groepen die minder aan de bak komen.
Voor woke-mensen liggen in de eenzijdige bemanning van machtsposities de wortels van alle onrecht en moet die macht herverdeeld worden. In de geweldloze droom van Martin Luther King – alle mensen broeders, kleurenblindheid – geloven wokers niet. Ongelijkheden zijn structureel ingebakken tussen groepen. Mensen als individu benaderen miskent dat en verhindert wezenlijke verandering. De strijd van woke is een machtsstrijd ten voordele van misdeelde groepen. Allerlei manifestaties van witte suprematie moeten aangepakt worden. Dat vergt ook veranderingen in de taal (wit i.p.v. blank, tot slaaf gemaakten i.p.v. slaven enzovoort) en tradities (bijvoorbeeld de zwartepietendiscussie) waar die ongelijkheden ingebakken zitten.
Hoe het genderthema op de maatschappelijke agenda is gezet, past helemaal binnen de woke-strijd en heeft onmiskenbaar al positieve resultaten opgeleverd. Ook daar zie je evolutie in de taal als noodzakelijk element. Het binair denken over gender maakt ons blind voor wie niet tot de dominante cis-groep behoort. En dus, zo menen ‘wokers’, is er andere taal met andere voornaamwoorden nodig om de verschillende ‘werkelijkheden’ te benoemen. Anders blijven groepen mensen verzwegen.
Een taal die niet discrimineert, minacht of als minderwaardig bestempelt, het doel is positief, maar moeilijk. En het verandert ook constant. Neem bijvoorbeeld de evolutie van gebrekkigen, gehandicapten, mindervaliden, andersvaliden, mensen met een handicap, met een beperking… De taal wordt voortdurend onder de morele loep gelegd: is dit nog aanvaardbaar? Wordt er niemand door gekwetst?’
Verandering maakt onzeker
‘De ergernis rond woke – “Gaan zij bepalen wat ik mag zeggen?”, “Ze nemen onze tradities af…” – is voor een groot stuk generatiegebonden’, meent Weyns. “Jongeren zien over het algemeen meer de positieve kanten.
In de beleving van oudere generaties had het n-woord de neutrale betekenis “mensen met een zwarte huids- kleur”. Na vijftig jaar vaststellen (en ervan beschuldigd worden) dat je al die tijd foute dingen dacht en zei, is moeilijk. Als je opgroeide in een tijd dat er gelachen werd met homo’s, andere religies minderwaardig werden geacht, vrouwen mindere posities kregen enzovoort, is het alsof je nu een deel van je identiteit en leven moet afstoten. Die generaties zien de samenleving compleet veranderen. Bevolkingsgroepen die we vroeger exotisch noemden, zijn nu alledaags. Er wordt gewrikt aan fundamentele categorieën, de wereld wordt minder duidelijk en dat maakt onzeker. “Vroeger deden we het altijd zo, maar nu weet ik het niet meer.”
De positie van ouderen is ook veranderd. Vroeger gingen jongeren bij ouderen te rade over allerlei levenskwesties. Maar over samenleven met verschillende culturen en religies hebben ouderen weinig te vertellen. Bovendien is hun kijk op de wereld volgens woke besmet met “onwelvoeglijke’ dingen. Ze zijn “niet woke” wat zoveel betekent als “je bent niet mee”. Dat duwt mensen in het verweer. Woke wordt een scheldwoord van tegenstanders die de strijd ridiculiseren. Het kind wordt met het badwater weggegooid. De woke-discussie is gepolariseerd en dat is niet vruchtbaar voor een samenleving.
In de VS leidt het tot conflicten in families en tot tegenbewegingen. Waar schoolbibliotheken racistisch getinte boeken de voorbije decennia wegnamen, is dat nu in sommige staten omgeslagen en worden zogenaamde woke-boeken (bijvoorbeeld met begrip voor LGBTQIA+) eruit gegooid. Het omgekeerde van wat er beoogd werd dus.’
LEES OOK > Hoe geef ik mijn kind een genderbewuste opvoeding?
Zijn meningsverschillen nog toegelaten?
Wokers zijn uiteraard niet de eersten die opkomen voor rechten van achtergestelde groepen. ‘De zwarte burgerrechtenbeweging, vrouwenbeweging, arbeidersbeweging… deden dat ook, weliswaar voor een afgebakende groep wat hun doel duidelijker maakte en met minder interne inconsequenties. Maar ook zij wrikten aan de stoel van wie de macht had. Vrouwen hebben onder andere via quota in de politiek en in raden van bestuur zitjes van mannen overgenomen. Ook daar zagen mannen vaak het probleem niet, vonden ze het overdreven, voelden ze zich aangevallen, enzovoort. Het leidde tot heftige discussies, maar de vrouwenbeweging kan heel wat veranderingen ten goede op haar palmares schrijven.
Het discussiëren ligt bij woke moeilijk. Wie ergens vragen bij stelt, wordt weggezet als vijand. Dat we de wereld niet alleen door een eurocentrische bril bekijken is positief, dat transpersonen hun genderidentiteit kunnen beleven en we rekening proberen te houden met wat andere mensen kwetst, ook. Maar van mening verschillen en dat mogen zeggen, hoort bij een gezonde democratie.
We moeten niet altijd elkaars tenen opzoeken, tact en begrip zijn mooie eigenschappen, niet willen kwetsen een bruikbare leidraad. Zwarte Piet vervangen door veegpieten is voor veel mensen een aanvaardbaar alternatief. Aangezien vooral jonge ouders daarvoor openstaan, waait de discussie met de tijd wel vanzelf over. Maar er zijn fundamentelere zaken waar we niet zomaar onze visie en wetten willen relativeren. Wat als een man hier toekomt, gehuwd met een meisje van 14 jaar, terwijl seks met een minderjarige bij ons verboden is? Of mogen we niet reageren tegen besnijdenis omdat het in sommige culturen gebruikelijk is en we onze manier van omgaan met vrouwen niet mogen opdringen? De eigen cultuur kunnen relativeren en openstaan voor andere zienswijzen is zinvol, maar stoot in sommige zaken op zijn grenzen.’
Nuance en begrip zijn zoek
‘Woke als begrip zal niet blijven, denk ik’, besluit Weyns. ‘Maar met de thema’s die het behandelt zoals racisme, onrechtvaardigheid, machtsverdeling… zijn we nog niet klaar. Het is niet woke dat ons daartoe verplicht en de veranderingen veroorzaakt. De motor van de vele veranderingen is de demografische evolutie naar een diverse samenleving. Dat draai je niet terug, hoezeer sommigen dat ook zouden willen. Werk maken van een samenleving waar iedereen zich in kan herkennen, gebeurt wat mij betreft het best via een genuanceerd debat, en die nuance en bereidheid tot wederzijds begrip zijn nu vaak zoek.’
LEEES OOK > Hoe praat je met je kleuter over huidskleur en racisme?
Foto: Kristof Ghyselinck
Dit artikel verscheen in juni 2023 in De Bond, het ledenblad van de Gezinsbond. De Bond kan ook bij jou (gratis!) in de bus vallen. Het enige wat je hoeft te doen, is lid worden. Nieuwtjes en activiteiten van de Gezinsbond meevolgen kan ook via Facebook, Twitter en Instagram.
Gepubliceerd op: 12/06/2023Tags: genderbewust opvoeden