Doordrammen. Discussiëren. Nors kijken. Met de ogen rollen. Zwart roepen wanneer jij wit zegt. Zwijgen wanneer jij wilt praten. Herkenbaar? Dan heb je hoogstwaarschijnlijk een tiener in huis. Gelukkig is het maar een fase, die nog eens logisch te verklaren valt ook. Neuropsycholoog en hersenwetenschapper Jelle Jolles geeft ons een blik in het tienerbrein.
Snelweg met zes rijvakken
Het is duidelijk dat tieners op een bepaald moment ‘anders’ beginnen te denken dan in hun kindertijd. Hoe komt dat? Wat gebeurt er precies in dat tienerbrein?
‘Wanneer een kind geboren wordt, zijn alle hersenstructuren wel aanwezig, maar slechts enkele worden actief gebruikt’, legt Jelle Jolles uit.
‘Echt waar, de input van de omgeving speelt een essentiële rol. Ik zal dat zo veel mogelijk blijven herhalen.’
‘De meeste hersenstructuren rijpen op een later – of véél later – moment. Het proces van die rijping kan je vergelijken met de ontwikkeling van een wegennet. Het gaat van een onverhard paadje via een klinkerpad en een smalle asfaltweg naar een heuse snelweg met zes rijvakken.
In een uitgerijpt brein is een zeer uitgebreid wegennet aanwezig, waarbij 200 verschillende structuren met elkaar verbonden zijn. Daardoor kan een volwassene bijvoorbeeld goed linken leggen, gevolgen inschatten en gepast reageren op dingen die gebeuren. Kinderen en ook tieners kunnen dat nog niet zo goed.’
LEES OOK > Je tiener leren plannen: hoe doe je dat?
Hier rijpt het sociale brein
‘Specifiek voor de tienerjaren is de rijping van het sociale brein. Leeftijdgenoten, vriendschappen en relaties worden ontzettend belangrijk. School, leerstof en ouders zijn ineens een pak minder interessant.
Tieners ontwikkelen hun identiteit. Ze krijgen inzicht in zichzelf en in de anderen, en kunnen zich stilaan ook beter verplaatsen in de gevoelens van de mensen rond hen. Dat kan alleen als het brede wegennet in het brein zich heeft ontwikkeld door sociale en emotionele ervaringen.’
Dat verklaart ook waarom kinderen en jonge tieners zo ‘hard’ kunnen overkomen: hun empathie is nog niet goed ontwikkeld. ‘Precies. Daarom zie je ook zo vaak pestgedrag bij acht- tot twaalfjarigen’, vertelt Jolles. ‘Ze hebben nog niet voldoende door welk effect hun woorden hebben op andere mensen.’
Ben je misschien achterlijk?
‘Bepaalde hersendelen groeien heel snel. Kinderen pikken vlot woorden en begrippen op. Je kan versteld staan van de verbale vaardigheden van een tienjarige. Maar overschat zo’n kind niet.
Het is niet omdat het een volwassen woord gebruikt, dat het de volledige betekenis begrijpt die aan dat woord vasthangt – laat staan de emoties die het bij ons oproept. Het jonge tienerbrein is op dat vlak simpelweg nog niet ontwikkeld. De linken zijn nog niet gelegd.
‘Het is goed dat tieners hun eigen brein leren kennen, de meesten hebben daar ook enorm veel interesse voor.’
Dus als zo’n jongen tegen zijn vader roept: “Oh my god, ben jij misschien achterlijk?”, dan wil hij wel iets duidelijk maken, maar heeft hij niet door dat hij veel te fel reageert en dat hij zijn vader daarmee kwetst.’
Sleutelrol als (groot)ouder
Als ouder of grootouder heb je een grote invloed op de ontwikkeling van dat tienerbrein.
‘De rijping van de hersenen is voor een groot deel afhankelijk van de prikkels die een tiener krijgt’, zegt Jolles. ‘Zowel zintuiglijke, verstandelijke, sociale als emotionele prikkels.’
‘En het is aan ouders, grootouders en andere opvoeders om voor die prikkels te zorgen’, benadrukt hij. ‘Zo kunnen die jonge hersenen dat allemaal opslaan, en kan de tiener zich op een goede manier ontwikkelen.
Echt waar, de input van de omgeving speelt een essentiële rol. Ik kan dat niet vaak genoeg herhalen.’
LEES OOK > Opvoeding in vrijheid bij de familie Timmermans: ‘Laat je kinderen zijn wie ze zijn’
Meer dan genetisch
Meer dan genetisch‘Veel mensen hebben het idee dat het vooral in de genen zit. Maar daar bevindt zich alleen maar een blauwdruk, een tekening van hoe het huis eruit moet zien. Het is de aannemer die naar die tekening kijkt en zegt: “Ja maar, wacht eens. Die trap zit verkeerd. Je moet die een kwartslag draaien en daar een andere muur zetten.”
De genen spelen hier de rol van architect, en de ouders en andere opvoeders (zoals leraren) zijn de aannemers. Mijn boodschap naar alle ouders van tieners is: laat niet los, ga door!
Tieners zijn nog niet af. Ze zijn een “work in progress” en moeten nog heel veel oefenen op heel veel vlakken. Ze kunnen gewoon lief zijn tegen hun ouders, maar ze kunnen ook checken wat er gebeurt als ze hun moeder een mastodont noemen, een uitgestorven diersoort. Beledigend voor die moeder, maar hou er rekening mee dat het allemaal oefening is.’
Meegroeien
Intussen is het toch even slikken, want soms lijkt dat lieve kind van jou ver zoek …
‘Klopt. Ik hoorde een moeder eens vertwijfeld zeggen: “Ik ken mijn eigen dochter niet meer! Ze was zo’n leuk, spontaan en aardig kind. Moet je haar nu zien, ze zit altijd met een nors gezicht bij ons aan tafel.”
‘Tieners zijn niet lastig. Jij vindt de situatie lastig, dat is iets heel anders.’
Dat komt omdat het brein van dat meisje nu in heel andere dingen geïnteresseerd is: in dingen buiten het huis. Maar het is een fase, echt waar. Hou dat in het achterhoofd en besef dat er achter de wolken ook een zon schijnt.
Je moet als ouder ook niet bang zijn om de controle te verliezen. Denk niet dat je de strijd verloren hebt, maar groei mee met je tieners.’
Van dirigent tot sparringpartner
‘Tot je kinderen een jaar of tien waren, speelde je voornamelijk de rol van zorgverlener en manager. Nu moet je ook andere functies op jou nemen. Die van coach, supporter, inspirator, mentor en adviseur.
Wees gerust, dat hoeft niet allemaal tegelijk. En soms moet je tieners ook nog gewoon sturen en wat grenzen opleggen. Maar belangrijk bij dit alles: heb respect voor je kinderen. Tieners zijn niet lastig. Jij vindt de situatie lastig, dat is iets heel anders.
Stel je niet op als iemand die alle waarheid in pacht heeft. Want ondanks al je wijsheid en ervaring zal je niet kunnen vertellen hoe de wereld er in 2025 uitziet. Gun je tieners hun ontwikkeling naar “de wereld van straks”, en realiseer je dat zij in een aantal opzichten meer kennis hebben van “de wereld van nu”.
Blijf zo goed mogelijk verbonden met hen. Praat over de dingen die hen boeien, stimuleer hen om nieuwe wegen uit te proberen, en probeer zo hun sparringpartner te worden in plaats van hun dirigent.’
LEES OOK > De 7 grootste zorgen van tieners
Terugrollen
Wat als jij dan die rol opneemt van sparringpartner en die tiener bij wijze van antwoord gewoon eens met de ogen rolt?
‘Heel herkenbaar!’ geeft Jolles toe. ‘Dat is weer die oefening waar ik het eerder over had. Misschien kan je dat gedrag spiegelen. Kijk zelf ook eens naar de lucht als je tieners iets zeggen. En grijns naar hen, geef een knipoog, plaag en daag uit. Zo breng je er de humor en de sfeer een beetje in en toon je dat je die trucjes doorhebt.
En wees niet bang voor die nieuwe rol. Het vraagt een verandering in aanpak en in attitude, maar heb wat vertrouwen in je eigen kunnen. Het is niet omdat jij je minder als dirigent gaat gedragen, dat je tieners ineens over jou heen zullen lopen.
Als tieners zich van hun ouders afkeren, is het net vaak omdat die ouders zich arrogant en te dirigerend opstellen.’
Vertrouwd met hun tienerbrein
‘Het is ook een goed idee om je tieners wat inzicht te geven in die veranderingen in hun hersenen. Het is goed dat ze hun eigen brein leren kennen, de meesten hebben daar ook enorm veel interesse voor.
Door te weten wat er met hen gebeurt, krijgen tieners meer grip op de situatie, op zichzelf en op hun vrienden. Zo begrijpen ze bijvoorbeeld beter waarom hun vriendin het ene moment ontzettend lief is en de minuut daarop weer kattig uit de hoek komt. Of waarom ze het soms zo moeilijk hebben om zich te concentreren op hun huiswerk.
Tieners die daar inzicht in krijgen, kunnen zich dan ook realiseren: “Ah oké, ik ben nu twaalf en het duurt nog tot mijn vierentwintig voor mijn brein helemaal rijp is? Oef! Ik heb de tijd en het recht om te spelen, om kind of tiener te zijn!”
Eigenlijk zou dat zelfs een cursus moeten zijn op school! Want als jongeren weten hoe het allemaal in elkaar zit en wat er met hen gebeurt, kunnen ze veel makkelijker en rustiger groeien.’
LEES OOK > Tieners opvoeden, het loopt zelfs bij de knapste experts niet van een leien dakje
Verklein de afstand
‘Ouders van tieners kunnen tegen elkaar al eens mopperen over hun kroost. “Grrrr, ik zou ze achter het behang willen plakken! Het is zó moeilijk nu!”
Wel, het is een goed idee om dat inderdaad te uiten, maar je mag dat gerust ook tegen die tieners zélf zeggen. Laat hen weten dat je het niet altijd makkelijk vindt. “Kijk, ik kon goed luiers verversen en rekensommen uitleggen, maar dit vind ik echt niet vanzelfsprekend. Help me eens, hoe kan ik voor jou een goede ouder zijn?”
Door zulke vragen te stellen, verklein je namelijk de afstand tussen jou en je tieners. Jij hebt als ouder zoveel meer kennis en vaardigheden, dus je wordt zeker niet overruled. Nee, je neemt gewoon een andere rol aan en dan krijg je een heel ander, meer vriendschappelijk contact met je tieners.’
LEES OOK > ‘Je zaagt altijd’: Praten met je tiener in 7 gulden regels
Jelle Jolles is hoogleraar neuropsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en leidt het Centrum Brein & Leren. Bovendien is hij praktijkprofessional in de klinische neuropsychologie. Zijn boek Leer je kind kennen verscheen vorig jaar. Eerder schreef hij ook al Het tienerbrein. Hij deelt zijn inzichten onder meer in een blog op zijn website.
Foto Jelle Jolles: Diem
Dit artikel verscheen in april 2021 in De Bond, het ledenblad van de Gezinsbond. Volg de Gezinsbond ook op Facebook, Twitter en Instagram om op de hoogte te blijven van nieuwtjes en activiteiten. Lid worden van de Gezinsbond kan hier.
Gepubliceerd op: 09/04/2021, laatste update op: 20/06/2023Tags: puberteit