Welkom bij Expeditie Hersenpan! Via zesentwintig exotische hoofdletters krijg je een unieke blik op het brein van je tieners. Hoe werken en groeien tienerhersenen, waarom slaan ze soms tilt en hoe reageer je daarop? Hoe ga je om met mega chaos, diepe dips en denken in zwart-wit? Onze ervaren gids Telidja Klaï beantwoordt al je vragen over het puberbrein met enthousiasme en met kennis van zaken. Stap in, gordels om, tropenhelm op en geniet van deze geweldige boeiende rit!
Aha, zo zit dat!
Ook al opgemerkt dat je tieners totaal anders denken dan toen ze nog kindjes waren? Dat ze soms kronkels maken waar je kop noch staart aan krijgt? Dat ze af en toe heftig uit de hoek komen? Wel, daar bestaat een vrij eenvoudige uitleg voor.
Telidja: Tijdens de puberteit verandert niet alleen het lichaam van je kroost, ook hun hersenen gaan ineens hard groeien. Plots blijkt dat brein rijp om na te denken over abstracte thema’s en morele dilemma’s.
Heel wat tieners doen niets liever dan filosoferen en discussiëren. Maar omdat niet alle delen van de hersenen even snel groeien, maken ze in hun redeneringen veel denkfouten. Neem daarbij ook nog het feit dat de hormonen door hun lijf razen, en je snapt dat de boel soms ontploft.
Blik op leeftijdgenoten
Hoe schattig was dat, die geboeide en bewonderende blik waarmee je kroost je vroeger observeerde. Sorry, maar die blik is niet langer (alleen) voor jou gereserveerd.
Telidja: Tieners zijn op zoek naar hun eigen identiteit en kijken daarvoor vooral naar andere tieners. Bij leeftijdgenoten gaan ze uitzoeken wie ze zijn, hoe ze in het leven willen staan, hoe anderen hen zien en welke waarden, normen en meningen voor hen van belang zijn. Ze gaan op sociale verkenning en experimenteren met vriendschappen en relaties. Allemaal dingen die ze nodig zullen hebben als volwassene.
‘Als ouder leer je best ook wat tussen de lijntjes lezen. Zelfs de manier waarop ze na een schooldag hun boekentas laten vallen, kan al veel vertellen.’
Corona
Laten we ‘t nog eens hebben over die mottige pandemie en haar ellendige lockdowns. Wat voor effect had dit op het mentale welzijn van onze jongeren?
Telidja: Ik heb me in die periode echt zorgen gemaakt om de tieners en adolescenten. Hun ontwikkelingstaak is net om los te komen van thuis, zich te begeven tussen leeftijdgenoten en bij te leren over hun rol in de maatschappij. Maar door corona moesten ze bijna twee jaar lang in hun gezin blijven en werd een deel van hun ontwikkeling dus eigenlijk afgeremd.
Nog een geluk dat ze via digitale weg konden communiceren met leeftijdgenoten, maar dat blijft toch minder waardevol dan face-to-facecontact. De impact bleef niet uit: het aantal eetstoornissen en depressies ging de hoogte in.
LEES OOK > Gloria Monserez: ‘Die heftigheid, da’s net het zalige aan jong zijn’
Dipje
Het doorsnee puberhumeur heeft wat weg van een Belgisch weerbericht. Het ene moment geniet je van een zalig zonnetje, meteen daarna pakken gitzwarte wolken zich samen.
Telidja: Door alle hormonale veranderingen kan het humeur van tieners op korte tijd van heel hoog naar heel laag gaan. Bij zo’n dip trekken ze zich meestal wat terug, ze hebben ruimte nodig. Je mag hen die ruimte zeker geven, maar laat tegelijk voelen dat je in de buurt bent, dat je wil helpen als het nodig is.
Naast de hormonen, zijn het vaak ook de hersenen die voor donkere momenten zorgen. Tieners kunnen al wat dieper nadenken over de dingen. Ze piekeren over zichzelf en onze maatschappij, twijfelen aan hun toekomst en vragen zich af: waarom leef ik?
Erger dan een dipje
Oké, het is dus doodnormaal dat tieners af en toe donkere gedachten hebben. Maar soms gaat het verder dan dat. Wanneer is er meer aan de hand dan gewoon wat down zijn? Hoe weet je dat de dip te diep gaat?
Telidja: Als je ziet dat ze niet langer de dingen doen die ze graag doen en die ze eigenlijk móeten doen op hun leeftijd. Ze blijven niet plakken na school, spreken niet meer af met vrienden, willen niet naar de jeugdbeweging of naar een fuif…
Geef je tieners dan warmte, ruimte en veiligheid, en probeer erover te praten. Best mogelijk dat ze niet meteen loskomen, maar blijf toch verbinding zoeken. Vertel dat je hen graag ziet, dat je je zorgen maakt. En stel voor om aan te kloppen bij je huisarts of bij een psycholoog.
Fel
Zeg jij voorzichtig: ‘Wit’, brullen je pubers keihard: ‘ZWART!’ En zwart zal het dan zijn, met hoeveel witte bewijzen jij ook komt aanzetten.
Telidja: Probeer met tieners maar eens te praten over pakweg woke zijn, je zal merken hoe fel het eraan toegaat. Ze staan met veel vuur en overtuiging op de barricade voor hun principes.
Ik vind dat geweldig om te zien, maar het is vaak ontzettend zwart-wit. Nuanceren lukt nog niet. Dat hoor je ook in dagdagelijkse, kleine discussies. ‘Ik mag hier NOOIT iets!’ en ‘Het is ALTIJD mijn schuld!’ zijn waarschijnlijk zinnetjes die bekend in de oren klinken.
Gezellig commentaar geven
Je kleren, je humor en je hobby’s. Je muziek en de manier waarop je mailt. Met tieners in huis loop je voortdurend gevaar. Bij de kleinste aanleiding staan ze klaar met commentaar. Door de aanpassingen in hun hersenen kunnen pubers observeren vanuit vogelperspectief en worden ze kritischer. Heel wat tieners trainen dat nieuwe hersentrucje volop: ze nemen hun ouders al graag eens onder de loep en geven gezellig commentaar.
Telidja: Hoewel ze door de heftigheid van hun hormonen al eens kunnen uitschieten en heel onbeleefd zijn, moet je dat zeker niet pikken. Je tieners mogen gerust mondig zijn en hun vaardigheden oefenen, maar jij stelt wel de grenzen: ‘In dit gezin respecteren we elkaar, en scheldwoorden horen daar niet bij.’
Hersenen nog niet op punt
Je kon het al lezen bij een aantal van de vorige letters: de hersenen van je tieners groeien niet met gelijke tred. En dat heeft zo z’n gevolgen.
Telidja: Helemaal vooraan in ons hoofd zit de prefrontale cortex, het deel van de hersenen dat instaat voor rationeel, rustig, planmatig en beredeneerd denken. Maar als je weet dat het puberbrein zich ontwikkelt van achteren naar voren, snap je waarom tieners soms gekke toeren uitsteken zonder aan de gevolgen te denken. Waarom ze bijvoorbeeld foto’s delen die ze beter niet zouden delen. Het impulsieve deel van hun brein is gewoon nog een stuk sterker dan het rationele deel.
Ikke, ikke, ikke!
Naast dat impulsieve haalt er nog een ander kantje de bovenhand in dat jonge brein: het egocentrische.
Telidja: Pubers vertrekken bij hun denken en doen vooral vanuit zichzelf. Ze snappen niet dat hun moeder bezorgd is en reageren regelmatig met: ‘Jij begrijpt mij niet!’
Ik vond het vroeger ook compléét overdreven als mijn ouders vroegen waar ik naartoe ging en wanneer ik terug zou zijn: ‘Ik kan mijn plan wel trekken, hoor!’ Vandaag besef ik dat elkaar op de hoogte houden gewoon iets fundamenteels is in een gezin.
J/M/X
De puberteit staat bol van de ontdekkingen en experimenten. Ook op het vlak van relaties, seksualiteit en genderidentiteit. Tieners die merken dat ze niet per se in het hetero- of man/vrouw-hokje passen, krijgen meer te maken met mentale moeilijkheden dan andere leeftijdgenoten. Het beste wat hen kan overkomen? Merken dat hun ouders over die thema’s kunnen en willen praten.
Telidja: Probeer voor je kroost een warme en open sfeer te creëren, met respect voor iedereen en met de mogelijkheid om elke vraag te stellen die ze willen stellen.
LEES OOK > Mentale gezondheid bij tieners: tips van Lex en Miel
Kader
Van een totaal nieuwe look tot véél te laat thuiskomen. Experimenteren en het een en ander uitproberen, het hoort bij de puberteit. Maar intussen hou jij wel een oogje in het zeil.
Telidja: Ook al heb je begrip voor de fase waar je tieners doorheen gaan, je laat uiteraard niet zomaar alles toe. Jij zet het kader uit waarbinnen ze mogen spelen en je blijft aan de kant staan om hen erop te wijzen wanneer ze over de grens gaan.
Labels
Autisme, dyslexie, ADHD… Iedereen heeft of kent wel tieners met een (leer)stoornis. Waarom lijken er ineens zoveel labels te zijn?
Telidja: We hebben vandaag simpelweg veel meer aandacht voor mentaal welzijn. Vroeger was je een stout kind, nu heb je ADHD. Dat is een groot verschil om mee door het leven te gaan.
Er kan dan gezocht worden naar manieren om het allemaal wat makkelijker te maken. Niet omdat we willen betuttelen, maar omdat we elke tiener dezelfde kansen willen geven om van het leven te genieten.
Mis
Bij de meeste pubers blijft het bij wat dips en moeilijke momenten. Na een lastige periode komen ze weer op hun pootjes terecht. Maar soms gaat het grondig mis. En dan sta je er beter niet alleen voor. Tieners die het leven niet aankunnen. Die zichzelf verwonden, een eetstoornis ontwikkelen of een uitweg zoeken in drugs… het zijn zware dobbers.
Telidja: Het is niet omdat je gespecialiseerde hulp inschakelt voor je tieners, dat je er niet meer bent voor hen. Laat voelen dat je altijd in de buurt blijft, hoe moeilijk je het soms ook hebt met de dingen die gebeuren.
En het klinkt misschien raar, maar maak jezelf niet onvervangbaar. Zorg dat er naast jou nog andere mensen zijn bij wie ze terechtkunnen.
Nuanceren
Pubers hebben het nog niet onder de knie, dat nuanceren, maar ze kunnen het wél leren. Hoe? Door met jou te discussiëren!
Telidja: Neem regelmatig de tijd om met je tieners in discussie te gaan wanneer je merkt dat ze zwart-wit redeneren. Niet om hen terecht te wijzen of om je gelijk te halen, maar om hen te helpen om de dingen én zichzelf ook eens op een andere, ruimere manier te bekijken.
Openheid
De meeste tieners zijn thuis geen spraakwatervallen. Je mag al juichen als ze druppelsgewijs iets lossen. Maar het wordt je wél overal ingeprent dat je moet praten met je pubers. Hoe pak je dat dan aan?
Telidja: Blijf gewoon herhalen dat je openstaat voor een gesprek, en zorg dat je aandacht geeft op het moment dat ze dan toch iets willen lossen. Als ouder leer je best ook wat tussen de lijntjes lezen. Zelfs de manier waarop ze na een schooldag hun boekentas laten vallen, kan al veel vertellen.
Praat erover
Dag en nacht sta je klaar voor je kroost. Met een luisterend oor, een sterke schouder en kant-en-klaar advies.
Telidja: Maar als je tieners door een moeilijke tijd gaan en ze droppen telkens opnieuw een steen uit hun rugzak bij jou… best mogelijk dat het op den duur te zwaar wordt.
Reserveer dan zeker wat tijd en ruimte voor jezelf en zoek hulp als je het moeilijk hebt. Het hoeft geen therapeut te zijn. Gewoon je verhaal eens doen aan vrienden die ook tieners hebben, kan ongelooflijk veel deugd doen.
Qua inzicht
Qua inzicht in het tienerbrein kan deze expeditie wel tellen. Is het een goed idee om ook aan je tieners zélf die info mee te geven?
Telidja: Je kan dat zeker doen, maar uiteraard niet tijdens een discussie, zo van: ‘Typisch dat je nu zo reageert, dat komt door de veranderingen in je hersenen!’
Wanneer je tieners zich niet goed voelen, kan het helpen om te vertellen wat er allemaal gebeurt met hun hoofd en hun hormonen: ‘Ik zie dat het nu moeilijk is en dat je je ongelukkig voelt. Maar weet ook dat het voor een stuk daarmee te maken heeft.’
LEES OOK > Bekende vader Dominique Van Malder: ‘Door de scheiding ben ik een betere papa geworden’
Rommel
Ze vergeten voortdurend hun sleutels. En hun boeken. En hun zwemzak. Een eenvoudige vraag van jou verdwijnt meteen naar de achtergrond. Niet alleen in hun kamer, maar ook in hun hoofd kan het een regelrechte rommel zijn.
Telidja: Bij sommige tieners lijkt het continu chaos te zijn in hun brein. Tot ze iets moeten doen voor de jeugdbeweging, dan lukt het ineens wel vlot. Veel heeft te maken met dat egocentrisme waarover ik het eerder had. Wat zij belangrijk vinden, komt op de voorgrond.
En oké, ik heb daar als mama best wat begrip voor, maar ik wil dat ze hun best doen en een oplossing zoeken voor het probleem dat zich stelt. Als je weet dat je ‘m elke keer vergeet, hang je een papiertje aan je deur met ‘ZWEMZAK’ erop.
Serieuze trigger
We moeten niet panikeren maar mogen het ook niet negeren: psychiatrische problemen vinden vaak een kiem tijdens de tienerjaren.
Telidja: Bij psychiatrische problemen kan je niet spreken van ja of nee. Iedereen heeft wel wat kenmerken van één of andere stoornis, en door bepaalde omstandigheden kunnen die kenmerken extremer worden. Tijdens de puberteit zijn er uiteraard talloze aanleidingen. Tieners gaan van een duidelijk leventje naar een situatie waarin alles wat vager is en minder gestructureerd.
Samen met al die lichamelijke, geestelijke en hormonale veranderingen kan dat een serieuze trigger zijn. Twijfel je of het gedrag van je tiener nog oké is? Steek dan zeker je licht op bij een professional. Aankloppen bij je huisarts is een goeie eerste stap.
‘Laat voelen dat je altijd in de buurt blijft, hoe moeilijk je het soms ook hebt met de dingen die gebeuren. En het klinkt misschien raar, maar maak jezelf niet onvervangbaar.’
Telidja’s aanpak
Hoeveel – geweldig goeie en uiterst bruikbare – tips je tijdens deze expeditie ook oppikt, uiteindelijk is het aan jou als ouder om te bepalen wat je ermee doet en hoe je het aanpakt met je pubers. Telidja doet het zo:
Telidja: Er zijn drie gouden regels die ik ooit heb meegegeven aan mijn jongens: ‘Ten eerste: je doet te allen tijde je best, wat niet betekent dat je tachtig of negentig procent moet halen. Ten tweede: je bent respectvol ten opzichte van jezelf en van anderen. En ten derde: je doet geen illegale dingen. Doe je ze wel, dan gaan we daarover praten. Als jullie je houden aan het kader van die drie regels laat ik jullie los.’
Pas op, ik vind het soms ongelooflijk moeilijk, dat loslaten. Mijn zonen zitten in mijn hart, dus uiteraard moei ik me soms te veel en ga ik regelmatig de mist in met mijn regels en mijn kader.
Uurtje/minuutje tijd
Een verhaaltje voor het slapengaan. ’s Morgens nog even knuffelen in het grote bed. Ken je ze nog, die schattige rituelen die jullie vroeger hadden?
Telidja: Ook voor tieners blijven kleine rituelen belangrijk, want zo krijgen ze de kans om hun hart te luchten. Het hoeven geen fancy toestanden te zijn, gewoon samen een toertje doen met de hond is al oké. Bij ons is dat in de auto. Wanneer ik mijn jongens oppik, zet ik geen muziek op. Dan vraag ik altijd: ‘Hoe is ‘t?’ En ze weten al van kleins af aan dat ‘goed’ geen antwoord is. (lacht)
Verbinding
Thuiskomen en meteen naar hun kamer vluchten. In de zetel hangen met de oortjes in, smartphone voor hun neus. Niet altijd makkelijk om in contact te blijven met een tienerkroost.
Telidja: Het is niet omdat ze in hun cocon kruipen, dat je de draad doorknipt. Fysiek gebeurt dat misschien wel, maar geestelijk moet je verbinding blijven zoeken, zodat je weet wat er in hun hoofd omgaat. Want als de connectie compleet weg is, heb je een probleem. Dan bots je niet op een cocon maar op een burcht met stadswallen van meters dik.
Verbinding zoek je best via de dingen die hen boeien. Zijn het fervente gamers? Check dan hoe ze dat spel spelen, wat hun avatar is en wat het zo spannend maakt. Zorg dat ze voelen dat je er bent, dan kunnen ze op moeilijke momenten die draad weer vastpakken en zeggen: ‘Ik heb je nodig.’
Wow
Jep, het is indrukwekkend als je bekijkt hoeveel kansen de meeste kinderen hier krijgen. Kansen om zich te ontwikkelen en een bijzonder boeiend leven te leiden. Toch is er ook een kanjer van een keerzijde. De druk om te presteren en er effectief een succesverhaal van te maken, ligt heel hoog.
Telidja: De agenda’s en activiteiten van sommige tieners zijn echt indrukwekkend: jeugdbeweging, woord, sax, hockey, sportkamp én dan ook nog eens met de vrienden rondhangen. Allemaal ontzettend fijn, maar wanneer die hobby’s meer energie vreten dan ze geven, wordt de druk te hoog. Dan komt het erop aan om samen met je tieners te kijken hoe jullie het in balans kunnen krijgen door keuzes te maken.
XL puist
Je tiener gilt vanuit de badkamer dat naar school gaan niet zal lukken vandaag. Met zo’n gi-gan-tische puist? ONMOGELIJK!
Telidja: Doordat ze alles puur vanuit zichzelf bekijken, zien pubers vaak dingen die wij niet zien. Dus als jij dan reageert met: ‘Komaan zeg, zo’n klein pukkeltje!’, ontploffen ze en roepen ze: ‘IK ZIE WEL WAT IK ZIE HE!’ Je reageert beter met: ‘Oké, wat gaan we eraan doen?’ Zo leer je hen ermee omgaan en een oplossing zoeken.
You
Ja, jij! Want ook al wringen ze zich los, lijk je de band met je pubers wat kwijt te spelen en heb je ‘t gevoel dat ze totaal geen rekening houden met jou, toch speel je nog altijd een belangrijke rol in hun leven.
Telidja: Zeker weten! Het is voor alle partijen gewoon een beetje zoeken naar een nieuw evenwicht, en dat gaat dikwijls gepaard met de nodige storm en stress. Maar er is ook goed nieuws: dit gaat voorbij. Rond hun zestien jaar zit de relatie meestal op een dieptepunt, daarna zie je vaak een keerpunt en komen tieners weer wat dichter. Maar intussen ben en blijf jij een belangrijke bron van steun, vergeet dat niet.
Zo
Aanbeland bij de laatste halte van onze expeditie! Het was heftig, maar wees gerust: dat puberhoofd zorgt heus niet alleen voor kommer en kwel. Tieners komen vaak gevat en grappig uit de hoek. Ze schudden je wakker, laten je binnen piepen in hun boeiend jong leven en zorgen ervoor dat je de wereld weer ‘ns anders bekijkt. Pubers zijn het perfecte recept tegen vastgeroeste vooroordelen.
LEES OOK > Het abc van seksuele opvoeding voor ouders van tieners
Telidja Klaï is doctor in de psychologie, contentmanager voor Ketnet en moeder van twee puberende zonen. Telidja schreef het boek: ‘Pubers! Waarom ze zijn wie ze zijn en waarom ze doen wat ze doen’ (Borgerhoff & Lamberigts, 2021).
Heb je nood aan hulp of een luisterend oor? Hier lees je waar je terecht kan. Volg de Gezinsbond ook op Facebook, Twitter en Instagram om op de hoogte te blijven van nieuwtjes en activiteiten. Lid worden van de Gezinsbond kan hier.
Gepubliceerd op: 11/04/2023, laatste update op: 23/05/2023
Tags: puberteit