Als kinderen te maken krijgen met verlies en verdriet, kunnen volwassenen dat niet wegnemen. Maar je kan kinderen wel helpen bij verlies. Rouwexpert Manu Keirse vertelt hoe je dat het best aanpakt.
Manu Keirse spreekt liever niet over verlies ‘verwerken’. ‘Het gemis zal nooit helemaal weg zijn – en dat hoeft ook niet – maar je wil dat het niet allesoverheersend blijft en dat je verder kan leven. Daarom noem ik het verlies overleven.’
Vergeten rouwenden
‘Je kan kinderen verlies en verdriet niet besparen’, zegt Manu Keirse. ‘Een papa van een vriendje sterft, een klasgenootje verongelukt, een geliefde oma gaat dood. Er zijn ook andere vormen van verlies, zoals echtscheiding, verhuizen uit de vertrouwde buurt of een jaar moeten overdoen terwijl de klasgenoten overgaan.
Neem al die vormen van verlies ernstig. Kinderen zijn al te vaak de vergeten rouwenden. Volwassenen praten tegen elkaar maar niet met hen, om hen te sparen of omdat men denkt dat kinderen daar gemakkelijker mee omgaan. Maar kinderen hebben ook verdriet en je maakt het hen net moeilijker door hen erbuiten te houden.’
Geef het voorbeeld
Manu Keirse wijst ook op het belang van hoe volwassenen zelf omgaan met verlies en verdriet in hun leven. ‘Een Afrikaans spreekwoord zegt: “Het lied dat je moeder zingt bij je wieg, draag je mee tot aan het graf”.
Je helpt kinderen voor het leven als je hen op jonge leeftijd leert dat verlies bij het leven hoort, dat daarover gesproken mag worden, dat je verdrietig en boos mag zijn… En ze leren vooral van hoe de volwassenen rond hen met verlies omgaan.’
Alles wat leeft, gaat ooit dood
Verlies overleven vraagt rouwarbeid. Manu Keirse onderscheidt vier belangrijke taken voor iedereen die ermee te maken heeft. Kinderen hebben daarvoor de hulp van volwassenen nodig.
‘Eerst moeten mensen de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien’, zegt Keirse. ‘Als iemand sterft, kan het een tijd duren voor dat in alle aspecten van je besef en van je leven doordringt. Je moet aan kinderen uitleggen wat doodgaan is, en hen correcte informatie geven zonder te verbloemen. Leg uit dat alles wat leeft, doodgaat. Planten, dieren en ook mensen.
Maak duidelijk dat de dood definitief is en totaal. Iemand die dood is, moet niet meer eten, voelt geen kou of warmte… Vertel ook dat sterven altijd een oorzaak heeft. Iemand gaat dood door ziekte, ouderdom, zelfdoding, ongeval…
Kinderen kunnen bang zijn dat als oma gestorven is, mama morgen misschien ook sterft. Je kan niet garanderen dat andere mensen niet binnenkort zullen sterven, maar wijzen op die oorzaken kan de ongerustheid toch wat wegnemen. Doodgaan gebeurt niet zomaar, uit het niets.
Luister hoe kinderen het verlies beleven en welke vragen ze hebben. Omring ze in verdrietige situaties met extra warmte en genegenheid. Vertel wat er zal veranderen in hun leven en stel hen gerust dat er altijd voor hen zal gezorgd worden. Haal samen warme herinneringen op, leg uit dat verdriet alles te maken heeft met liefde en verbondenheid en dat iemand die sterft, verhuist van de buitenwereld naar het hart van wie hem of haar graag ziet, waar ze altijd dichtbij zijn.’
De pijn voelen
‘Eens de werkelijkheid begint door te dringen, komt het erop aan de pijn van het verlies te ervaren. Als je de pijn probeert te vermijden, bemoeilijk je het rouwproces. Geef kinderen aandacht en laat hen vertellen.
Pijn wordt trouwens niet altijd in woorden geuit: dat kan ook via tranen, gebrekkige concentratie, “moeilijk” gedrag, boosheid, prikkelbaarheid…
Kinderen zullen hun verdriet ook vaak verbergen om hun ouders te sparen en het kan – zeker bij pubers – soms jaren duren voor het naar buiten komt. Zeg hen dat ze op elk moment, ook later, op je kunnen rekenen en vragen mogen stellen.’
LEES OOK > Kinderpsychiater Sara Wouters over hoe jonge kinderen hun gevoelens beter kunnen uiten
Leven met het verlies
Een derde taak in de rouwarbeid is je aanpassen aan de wereld met het verlies. ‘De confrontatie met het verlies zal in het verdere leven af en toe opduiken. Denk aan een klas waar geschenkjes voor Moederdag gemaakt worden: wat gaat er om in het kind dat zijn mama verloor? Maar vooral ook op kruispuntmomenten kan het verdriet opborrelen, zoals bij een diploma-uitreiking zonder papa, het eerste lief dat mama nooit zal ontmoeten, of wanneer iemand zelf mama of papa wordt.
En dan is het zaak om opnieuw te leren genieten van het leven, iets waarvan je na een zwaar verlies denkt dat het nooit meer zal kunnen. Maar naarmate de voorgaande rouwtaken goed doorlopen werden, komt dat beetje bij beetje toch weer terug.’
(Samen) lezen over verlies kan helpen. Onze tips:
- Groter dan een droom – Jef Aerts en Marit Törnqvist
- Slapen vissen? – Jens Raschke en Dieter & Ingrid Schubert
- Derk Das blijft altijd bij ons – Susan Verley
- Kikker en het vogeltje – Max Velthuijs
- De oude olifant – Laurence Bourguignon
- Het komt goed – Toon Tellegen
Deze boeken hebben ook een luik bestemd voor volwassenen over hoe je met kinderen praat over verlies:
- Doodgewoon – Bette Westera en Sylvia Weve
- Hart op Slot – Emy Geyskens, Elien Craenhals & Annelies Vandenbosch
- Afspraak in Wonderland – Emy Geyskens & Elien Craenhal (over scheiding)
Meer info
Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Manu Keirse. Uitgeverij Lannoo.
Missing You wil kinderen, jongeren en jongvolwassenen ondersteunen bij verlies en rouw. Er zijn lotgenotengroepen en in de zomer worden er rouwkampen georganiseerd. Meer informatie en getuigenissen van jongeren vind je op missingyou.be.
Foto: Hervé Debaene / Lannoo
Dit artikel verscheen in maart 2023 in De Bond, het ledenblad van de Gezinsbond. De Bond kan ook bij jou (gratis!) in de bus vallen. Het enige wat je hoeft te doen, is lid worden. Nieuwtjes en activiteiten van de Gezinsbond meevolgen kan ook via Facebook, Twitter en Instagram.
Gepubliceerd op: 23/02/2023, laatste update op: 10/05/2023