Socioloog Jorik Vergauwen over mantelzorg: ‘Als mantelzorger moet je goed weten hoe ver je draagkracht reikt’

De zorg voor een langdurig ziek familielid of een eenzame buur: de mantelzorg die heel wat mensen opnemen, is voor een samenleving van onschatbare waarde. ‘De overheid moet zich er goed van bewust zijn dat we ook de informele zorg hard nodig hebben om in de toekomst mee de zorgnoden te blijven dragen’, zegt socioloog Jorik Vergauwen van de Universiteit Antwerpen, ‘maar dat vergt vanzelfsprekend een beleid dat die zorg voldoende mogelijk maakt.’

Mantelzorg dekt vele ladingen. Kun je dat begrip eerst wat uitklaren?

‘We hebben het over mantelzorg als iemand door ziekte of een beperking specifieke zorg nodig heeft of te oud is om voor zichzelf te zorgen. Maar het gaat evengoed over de spontane hulp die je aan je buurman verleent, bijvoorbeeld omdat hij zelf zijn haag niet kan scheren. De gewone zorg die ouders of grootouders aan (klein)kinderen geven, valt daar niet onder.

Naast mantelzorg is er vandaag ook wel georganiseerde informele zorg. Dan spreken we niet over mantelzorgers, maar over “zorgvrijwilligers” die zich bij een organisatie melden om daar zorgtaken op zich te nemen. Het Rode Kruis Vlaanderen, Kom op Tegen Kanker, De Minder Mobielen Centrales… Allemaal doen zij een beroep op zorgvrijwilligers om hun werking uit te bouwen. Aangezien de familiebanden in onze samenleving afbrokkelen en de vergrijzing almaar toeneemt, wint die georganiseerde zorg aan belang.’

LEES OOK > Mantelzorg: keuze of verplichting?

Zorg mogelijk maken

Welke zorg- of steunfiguur je ook bent, je neemt wel een rol op die veel van je vergt. Hoe kan de overheid hierin mensen ondersteunen?

‘De realiteit is nu eenmaal zo dat de zorgsector onmogelijk alleen een antwoord kan bieden op de zorgnoden, die in de toekomst nog gaan toenemen. Kijk gewoon eens naar het aantal knelpuntberoepen vandaag in de zorg. Vandaar de focus van het beleid op de zogenaamde “vermaatschappelijking van de zorg”.

Maar informele zorgverleners, zoals mantelzorgers en zorgvrijwilligers, kunnen hun maatschappelijke taak pas goed waarmaken als een reeks voorwaarden vervuld zijn. Het begint met hoe mensen er al dan niet in slagen de zorg met hun werk en gezin te combineren, maar het gaat evenzeer over het statuut van de mantelzorger – dat nog te weinig opgenomen wordt – en het samenspel tussen informele en formele zorg.

Verder duiken er vragen op over hoe de ruimtelijke ordening eruitziet om de beste nabije zorg te bieden. Meer algemeen is het dus een kwestie van de samenleving zo te organiseren dat informele zorg voldoende mogelijk wordt.’

LEES OOK > Persbericht: draag ook zorg voor wie zorgt

Wat leren buitenlandse voorbeelden ons op dat vlak?

‘Denemarken en Zweden, bijvoorbeeld, investeren veel in ouderenzorg, zodat oudere mensen met een zware zorgbehoefte er hulp op maat krijgen. Daardoor hebben mantelzorgers in die landen doorgaans lichtere zorgtaken, wat hun draagkracht alleen maar ten goede komt.

Nederland ontwikkelde onlangs een zorgvisie volgens deze principes: zelf als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan. Het vertrekt van de keuzes die zorgbehoevende mensen zelf nog kunnen maken, met grote aandacht voor hun autonomie en betrokkenheid. Zo ontstaan er ook nieuwe woonvormen, zoals het Zweedse Tubbemodel, waarbij participatie centraal staat.’

LEES OOK > Tubbe-model: leven zoals thuis, ook in het woonzorgcentrum

Laagdrempelig, goedkoop…

Informele zorg door familie, vrienden, buren… heeft veel troeven. Waaraan denken we dan?

‘Onderzoek toont aan dat een nabij netwerk van mantelzorg in combinatie met formele thuiszorg bijzonder waardevol is voor wie zorg nodig heeft. Dat geldt niet alleen voor zorgbehoevende ouderen, maar ook voor kinderen die ziek zijn of leven met een beperking. Zo lang mogelijk comfortabel in je eigen omgeving verzorgd worden, geniet duidelijk de voorkeur bij de meeste mensen. En dat is begrijpelijk. De zorg is laagdrempelig, goedkoper en er is wederzijds vertrouwen tussen beide partijen.

Bovendien draagt een mantelzorger ertoe bij dat mensen niet vereenzamen, zowel sociaal als emotioneel. Maar naarmate ze zorgbehoevender worden, groeit bij sommige ouderen toch het besef hoe zwaar de mantelzorg voor hun omgeving kan zijn. En dan beginnen mensen steeds meer te denken aan een assistentiewoning of een verblijf in een woonzorgcentrum. Dat geldt zeker als de mantelzorg en de formele thuiszorg nog onvoldoende de veiligheid en zorg thuis kunnen waarborgen, bijvoorbeeld als de zorgbehoevende dementie heeft.’

Zie je ook valkuilen?

‘Een mantelzorger moet goed weten hoever zijn draagkracht reikt. Ondanks de voldoening en zingeving die mantelzorg biedt, is er bij velen ook sprake van een psychische belasting.

De Zorgenquête toont aan dat mantelzorgers in Vlaanderen vaker eenzamer zijn en depressieve gevoelens ervaren. Die gevoelens nemen bovendien toe met het aantal uren zorg die verleend worden. Zeker als de zorg verder gaat dan alleen maar de bloemen water geven of boodschappen doen, is het belangrijk om er op tijd professionele thuiszorg bij te betrekken.

Maar als de communicatie met de beroepskrachten niet goed verloopt, kan dat tot conflicten leiden. De mantelzorger voelt zich dan miskend omdat hij of zij de regie over de zorg verliest. Als een professionele zorgverlener taken overneemt, kan dat immers bedreigend overkomen. Sommige mantelzorgers kunnen dan weer baat hebben bij andere vormen van ondersteuning, zoals een bijscholing of een opleiding.’

LEES OOK > Mantelzorgers snakken naar adem: ‘Ik ben op’

Meer info

• 1 op de 3 volwassen Vlamingen verleende in de voorbije twaalf maanden mantelzorg.
• Bij mensen met een zorgvraag door een langdurige ziekte, een gezondheidsprobleem of een beperking krijgt bijna 7 op de 10 hulp van een mantelzorger.
• 3,2 procent van Vlamingen was in de voorbije twaalf maanden actief als zorgvrijwilliger.

Deze cijfers zijn afkomstig van de Zorgenquête 2021. Ook de pas verschenen Gezinsenquête 2021 belicht de steun die ouders op verschillende levensdomeinen ervaren. Opvallend: naast huishoudelijke taken en financiële zorgen is het  opnemen van mantelzorg een van de domeinen waar ouders relatief weinig steun ervaren.

Foto: Kristof Ghyselinck

Dit artikel verscheen in maart 2023 in De Bond, het ledenblad van de Gezinsbond. De Bond kan ook bij jou (gratis!) in de bus vallen. Het enige wat je hoeft te doen, is lid worden. Nieuwtjes en activiteiten van de Gezinsbond meevolgen kan ook via Facebook, Twitter en Instagram.