Psychiater Uus Knops verloor zelf broer in ongeval: ‘De dierbare en het gemis zijn er altijd’

‘Herinneringen houden overledenen aanwezig’, zegt Uus Knops, ‘en dat is troostend. Hoé je herinneringen koestert en wat jou als rouwende tot steun is, verschilt van mens tot mens.’ Uus Knops is psychiater en verloor haar broer Casper door een ongeval.

De broer van Uus Knops verongelukte zestien jaar geleden toen hij samen met een vriend op reis was in Latijns-Amerika. ‘Dat was een enorme schok, maar we hebben ons leven zo goed mogelijk verdergezet. Ik heb gestudeerd, ben aan een job begonnen, heb een gezin gesticht… Maar de pijn om het verlies en het gemis van Casper waren al die tijd aanwezig.

In 2018, dertien jaar na datum, heb ik een boek geschreven over de dood van Casper en hoe vanaf dan dat verlies in onze levens verweven zat. Achteromkijkend zag ik dat we geen grootse dingen hadden gedaan, maar een “gewoon” rouwproces is al “groots” op zich. Dat “rouwwerk” moet vanbinnen gebeuren, daar kan je niet omheen.’

Er is geen slechte of betere manier van rouwen

‘De omgeving denkt vaak dat het beter is niet over de overledene te praten’, zegt Uus Knops, ‘uit angst het verdriet weer aan te boren en het de rouwende extra lastig te maken, net als die even de pijn vergeten was. Maar de dierbare en het gemis zijn er altijd in mindere of meerdere mate.

Rouwen gaat gepaard met heel veel verschillende emoties, negatieve maar ook positieve. Herinneringen halen vaak dankbaarheid, liefde en warmte naar boven. Als je de complexiteit van rouwemoties uit de weg gaat, mis je ook het mooie gevoel. Erover praten verwarmt.

Je hoeft je het hoofd niet te breken over wat je kan zeggen, “Vertel eens” zijn simpele maar magische woorden. Over de spullen die worden bijgehouden bijvoorbeeld, wat die voor de achterblijver betekenen. Oordeel niet over wat goeie of minder goeie manieren zijn om te rouwen. Niks is op zich goed of slecht.

Een actie opzetten voor het goede doel kan voor iemand helpend zijn, omdat dat het gevoel geeft iets zinvols te doen met het verlies. Het is een manier om verbinding te zoeken en openheid te creëren rond verlies en verdriet. Dat is positief, maar het mag niet als norm opgelegd worden aan iedereen. De acties kunnen ook een poging zijn om de confrontatie met het rauwe verdriet uit de weg te gaan. Maar dat essentiële innerlijke rouwproces moet hoe dan ook gebeuren.’

Rouwen in vertrouwen

‘Het is niet noodzakelijk problematisch als iemand na vijftien jaar de slaapkamer van een overleden kind nog intact houdt, zoals wel eens gedacht wordt. Bij rouwen hoort accepteren en activeren. Dat activeren kan voor iemand het opzetten van acties zijn, voor iemand anders is het elke dag gaan werken, wat al heel wat is na een zwaar verlies. Als die persoon er ’s avonds bij thuiskomst behoefte aan heeft tien minuten op het bed van het overleden kind te gaan zitten, dan is daar niets mis mee, integendeel.

Soms vragen mensen me: “Dokter, ben ik niet goed bezig?” Hun omgeving vraagt of het al beter gaat, terwijl het nog helemaal niet beter voelt. Of ze spiegelen zich aan anderen die heel actief zijn, terwijl zij zelf daar de energie niet voor hebben of de behoefte niet toe voelen. Ik geef dan de boodschap om te rouwen in vertrouwen. “Doe het op jouw manier, volg je eigen tempo.”‘

LEES OOK > Wat je kan doen als ouders hun kind verliezen

Varen tussen twee oevers

‘Als mensen blijven vastzitten in een traumatische herinnering aan het moment van overlijden, kan hulp wel nodig zijn. Vlak na een overlijden is de acute herinnering aan dat moment vaak allesoverheersend. Zeker als het een traumatische dood was zoals een zelfdoding of een ongeval waarbij men het verminkte lichaam zag. Door erover te praten en uit te zoomen komt er plaats voor herinneringen aan het leven voor dat overlijden.’

‘Rouwen is als een bootje dat vaart tussen twee oevers. De verliesgerichte en de herstelgerichte oever. Waar je het verlies heel aanwezig laat en hoe je herstelgericht bezig bent, is persoonlijk, als je maar niet aan één oever blijft. Erkenning van het verlies (door jezelf en de omgeving) is absoluut noodzakelijk om die andere oever te kunnen verkennen en te kijken op welke manier je de overledene kan loslaten en hoe je die nog wil vasthouden in verhalen en herinneringen.’

Een glimp aanwezigheid

‘Er is al een tijdje een rouwrevolutie bezig. Vroeger trouwden en rouwden we allemaal op dezelfde manier. Na de gepersonaliseerde trouwcultuur zien we dat nu ook bij afscheid. De plaats van de uitvaart, de rouwkost, de kist beschilderd door de kleinkinderen, mooie urnen…

Een overlijden geeft vaak een groot gevoel van machteloosheid, door afscheid te nemen op een zelfgekozen manier die past bij de overledene krijg je weer wat greep op de situatie, dat is helpend. Zo zegt een zoon: “Vader was geen kerkganger. We zetten banken in de tuin met zicht op zijn moestuin en nemen daar afscheid.”

Corona zette een rem op persoonlijk afscheid, maar de evolutie gaat intussen verder, en dat is goed. Vroeger was zowat iedereen gelovig en kerkganger, en de pastoor kende de overledene en zijn of haar familie die al generaties lang onder de kerktoren woonde. Toen was de kerk een goeie plek voor afscheid en de pastoor kon vertellen over het leven. Herinneringen ophalen dus.

Nu zijn er ceremoniesprekers die de tijd nemen om met familie en vrienden te praten om zo een rijk beeld te krijgen van de overledene en van daaruit te vertellen op de uitvaart. Het afscheid vindt dan misschien plaats in de parochiezaal waar het jaar ervoor de gouden huwelijksverjaardag van de overledene werd gevierd en waar die herinneringen nog hangen.

Herinneringen doen een glimp opvangen van iemands aanwezigheid. Ze houden de verbinding met de overledene in stand. Het is de enige manier van vasthouden die er nog is als er geen nieuwe herinneringen meer gemaakt kunnen worden.’

LEES OOK > Het koesterboekje: een beetje troost voor wie een kindje verliest

Schenk een herinnering

‘In plaats van een kaartje met ‘sterkte’ te sturen na een overlijden kan je beter een herinnering delen. ‘Hij zei altijd vriendelijk goeiedag als ik in de straat kwam gefietst’. Zoiets kleins betekent veel voor de rouwende.” Uus Knops draagt een troostjuweel dat haar door de dag heen aan Casper herinnert. Het juweel is ook een uitnodiging voor de omgeving. “Als iemand het juweel zichtbaar draagt, weet de ander dat hij of zij erover wil praten.’

Meer info over Uus Knops via haar website. ‘Op afstand nabij’ en ‘Casper, een rouwboek’ van Uus Knops zijn beiden uitgegeven bij Borgerhoff & Lamberigts.

Foto: Kristof Ghyselinck

Dit artikel verscheen in oktober 2021 in De Bond, het ledenblad van de Gezinsbond. De Bond kan ook bij jou (gratis!) in de bus vallen. Het enige wat je hoeft te doen, is lid worden. Nieuwtjes en activiteiten van de Gezinsbond meevolgen kan ook via Facebook, Twitter en Instagram.